“Geen enkel genoegen is op zichzelf slecht, maar de dingen die bepaalde genoegens voortbrengen brengen verstoringen met zich mee die vele malen groter zijn dan de genoegens zelf.”
Epicurisme is een oud-Grieks filosofisch systeem, gesticht door Epicurus in de 4e eeuw v.Chr. Na de dood van Epicurus werd het Epicurisme een van de twee belangrijkste stromingen in de Griekse wereld, naast het Stoicisme. Naast de meer analytische kant van de filosofie, die zich bezighield met de aard van het universum, de materie en de ziel, bevatte het Epicurisme, net als het Stoicisme, veel praktische aanbevelingen voor een goed leven.
Epicurisme is het meest bekend om zijn waardetheorie, namelijk dat mensen uiteindelijk gedreven worden door het najagen van plezier en het vermijden van pijn en dat een goed leven een plezierig leven is. In deze opvatting bestaat er geen objectief waardesysteem dat onafhankelijk van de menselijke ervaring bestaat. Voor Epicuristen wordt alle menselijke actie gemotiveerd door plezier en pijn. In gevallen waarin dit onwaar lijkt, komt dat eenvoudigweg omdat wat mensen plezierig of pijnlijk vinden per mens sterk verschilt en niet altijd voor de hand ligt.
Epicurisme verschilt van hedonisme, omdat het een specifieke definitie van genot hanteert. Genot is wat voortkomt uit de vervulling van onze verlangens, of is de afwezigheid van verlangens (een toestand van rust of ataraxia), wat het hoogste genot van alle is. Voor Epicurus zijn er verschillende soorten verlangens, met verschillende kwaliteiten van genoegens die met hun vervulling gepaard gaan. Er zijn natuurlijke, noodzakelijke verlangens, zoals het verlangen naar water, voedsel, slaap enzovoort, die niet kunnen worden geëlimineerd, maar die gewoonlijk met relatief gemak kunnen worden vervuld.
Er zijn natuurlijke niet-noodzakelijke verlangens, zoals rijk voedsel, comfortabele bedden, mooie kunst. Volgens het Epicurisme moet het nastreven van de vervulling van deze verlangens worden vermeden, omdat ze, naarmate we ze vervullen, blijven groeien en ons verlangen naar luxe al snel onhoudbaar kan worden. Volgens het Epicurisme geldt hetzelfde voor hartstochtelijke liefde en seks, en wordt het huwelijk ontmoedigd. Als we voortdurend behoefte krijgen aan het beste voedsel, of bedden, of vermaak, of seks, is de kans veel groter dat we die dingen niet kunnen hebben. In dat geval blijven we zitten met onvervulde verlangens, die ons pijn doen.
De derde is ijdele verlangens, dat zijn sociaal gedreven verlangens zoals roem, macht en geld. Deze verlangens kunnen nooit volledig worden vervuld, men kan altijd machtiger, rijker, beroemder worden, dus moeten we deze verlangens vernietigen. Dus ondanks het gangbare gebruik van het woord Epicurist in verband met het genieten van lekker eten en drinken, leidt Epicurus’ op verlangens gebaseerde waardesysteem tot de onverwachte conclusie dat het goede leven een uiterst eenvoudig leven is, waarin in de basisbehoeften wordt voorzien en de rust wordt gezocht van het vrij zijn van verlangens.
Vriendschap wordt sterk aanbevolen door Epicurus, die blijkbaar zei: “Vriendschap danst rond de wereld en roept ons allen op om te ontwaken tot de erkenning van geluk.” (Vatican Sayings, 52) Interessant is dat Epicurus een vorm van vriendschap propageert die inhoudt dat je de pijn van die vriend op je neemt en zelfs je leven voor hem neerlegt, wat lijkt te schuren tegen het waardesysteem dat hij heeft uiteengezet. Epicurus beweert echter dat de voordelen van een vertrouwensvolle vriendschap, en de pijn van het ontbreken ervan, de kans dat deze pijn of zelfs de dood zal veroorzaken de moeite waard maken. Epicurus gaat echter nog een stapje verder door op ongebruikelijke wijze te beweren dat vriendschap een “onsterfelijk goed” is.
Anders dan dit is het idee van een “universeel goed” of een “ultiem doel” voor de mensheid echter afwezig in het Epicurisme. Dit is gedeeltelijk te wijten aan zijn theorie over het universum als bestaande uit atomen en ruimte. In zijn visie bestond er geen etherische, niet-fysieke substantie die een ziel of een geest zonder lichaam kon vormen. De menselijke geest bevindt zich in de borstkas en bestaat uit atomen, en wanneer we sterven, vallen die atomen uiteen en houdt onze geest op te bestaan. Dus zelfs als de Goden, of een Platonische vorm van volmaakte moraliteit zouden bestaan, zouden zij niet-fysiek moeten zijn (onsterfelijk en ondeelbaar), en Epicurus beweerde dat niet-fysieke en fysieke substanties niet met elkaar kunnen interageren. Het verstand heeft daarom alleen de informatie die het uit zintuiglijke ervaring verkrijgt om het van een waardesysteem te voorzien, dus ons plezier en onze pijn zijn alles wat we hebben om onze waarden op te baseren. Maar in een wereld waarin plezier en het vermijden van pijn de enige drijfveren zijn, waarom handelt iemand dan moreel?
In het Epicurisme komt rechtvaardigheid, in plaats van een soort universeel systeem met noodzakelijke regels, neer op het feit dat mensen zich houden aan onderling overeen te komen regels (d.w.z.: ik zal jou niet doden als jij mij niet doodt). Dit is een van de eerste uitdrukkingen van contractarisme als een theorie van rechtvaardigheid in de Westerse filosofie (het idee dat morele systemen kunnen worden ontwikkeld uit partijen die uit zijn op hun eigen welzijn). Epicurus was van mening dat een sociaal ethisch systeem zou standhouden bij afwezigheid van universele waarden die door godheden worden afgedwongen, omdat het minder angst en bezorgdheid oproept (pijnlijk) om te leven in een samenleving waar wederzijds vertrouwen en veiligheid gewaarborgd zijn. Om het plezier te maximaliseren, moet een mens de angst voor represailles minimaliseren. Bovendien zou een werkelijk plezierig leven deugdzaam, eerbaar en rechtvaardig zijn, omdat een werkelijk plezierig leven er een is van minimale verlangens, waardoor men niet hoeft te stelen, op te lichten en te liegen om te krijgen wat men wil. Volgens Epicurus is onrechtvaardig gedrag een functie van een onplezierig leven, niet het middel om een plezierig leven te bereiken.
Hoewel Epicurus verklaarde dat er goden waren (mogelijk om niet in de problemen te komen omdat hij atheïst was), beweerde hij dat zij als niet-fysieke wezens geen invloed op ons leven hadden en zich eerlijk gezegd niets van mensen aantrokken, want als dat wel zo was, waarom was er dan zoveel lijden en kwaad op aarde? Van de goden kunnen we maar één ding leren: een volledige desinteresse in menselijke zaken en politiek, die vaak meer pijn dan plezier veroorzaken en iemands rust verstoren.
Epicurus was een antwoord op het probleem waarmee de filosofie werd geconfronteerd sinds we een meer wetenschappelijke kijk op de wereld kregen: als we de wereld observeren en er geen duidelijke betekenis en moraliteit in zien, wat doen we dan? Epicurus’ antwoorden op deze vraag waren hun tijd ver vooruit in hun streven om moraliteit en rechtvaardigheid vast te stellen als bestaand in de afwezigheid van objectieve waarden en godheden, en in hun complexe portrettering van de menselijke psychologie. Van de filosofische scholen uit de oudheid sluit het Epicurisme het nauwst aan bij de manier waarop wij tegenwoordig naar de wereld kijken, maar dit werkte misschien in zijn nadeel in de tijd dat het Christendom een stevige greep had op wat wel en niet in orde was om te denken. Het seculiere naturalisme van Epicurus was veel moeilijker in het christelijke denken in te passen dan de werken van Plato en Aristoteles, en zo zijn de werken van Epicurus verloren gegaan en uit de westerse canon geschrapt.
Lucretius (99BC-55BC) schreef het gedicht De Rerum Natura (Over de natuur der dingen), een gedicht waarin de ideeën van het Epicureïsme uiteen worden gezet. Het gedicht ging vele jaren verloren, maar had een grote invloed op filosofen
Virgilius (70BC-19BC) was een andere dichter die sterk werd beïnvloed door het Epicurisme. Hij bezocht de Epicurische school van Siro in Napels, en werd beïnvloed door het werk van Lucretius. Zijn werken Aeneis en Georgica hebben beide sterke Epicureïsche invloeden.
Belangrijke werken:
icurus’ werken werden grotendeels vernietigd, mogelijk omdat zijn voorstellingen van de goden als volledig verwijderd van menselijke aangelegenheden niet strookten met het christelijke gedachtegoed. Vijf belangrijke teksten zijn overgebleven:
Verhaal van Epicurus
Dit is een heel eenvoudige inleiding tot het Epicurisme, gewoon een verzameling geweldige citaten van verschillende Epicuristen. Het is hier gratis beschikbaar: http://www.epicurus.net/en/vatican.html
Principal Doctrines
Hier is nog een makkelijk te verteren verzameling citaten. Deze 40 citaten zijn van Epicurus en geven een breed beeld van zijn ethiek: http://www.epicurus.net/en/principal.html
Brieven aan Menoeceus, Pythocles en Herodotus
Elke van deze brieven, geschreven door Epicurus, vatten gebieden van de Epicuristische filosofie samen. De Brief aan Menoeceus bespreekt zijn ethiek, de Brief aan Pythocles meteorologie en atomisme, en de Brief aan Herodotus zijn metafysica.
De geschriften van Lucretius en Cicero zijn waar de rest van de Epicuristische leer uit is afgeleid.
De Rerum Natura
Deze tekst van Lucretius was lange tijd het enige toegangspunt tot de Epicureeër filosofie. Het is een gedicht van zes boeken en behandelt grotendeels de Epicureïsche metafysica en atoomtheorie.
Oefeningen:
Denk na over de dingen die je begeert. Zijn er verlangens die je hebt waar je vanaf zou kunnen proberen te komen? Kijk of je van 5 verlangens af kunt komen en zie hoe het voelt om er vrij van te zijn.
De rechtvaardigheidstheorie van Epicurus hield in dat je wederzijds voordelige afspraken moest maken en je daaraan moest houden. Wat vindt u van deze rechtvaardigheidstheorie? Zijn er wetten waarvan u vindt dat ze zouden moeten bestaan, maar die in dit systeem niet noodzakelijkerwijs zouden blijven bestaan?
Epicurus vond dat alle menselijke handelingen werden gemotiveerd door het najagen van plezier of het vermijden van pijn. Lijkt u dat waar? Zo niet, wat zou dan een tegenvoorbeeld zijn?
Quotes:
“Geen enkel genoegen is op zichzelf slecht, maar de dingen die bepaalde genoegens voortbrengen, brengen verstoringen met zich mee die vele malen groter zijn dan de genoegens zelf.”
“Wat niet bevredigd kan worden is niet de maag van de mens, zoals de meeste mensen denken, maar veeleer de valse mening dat de maag onbeperkt gevuld moet worden.”
“Laten we ons volledig ontdoen van onze slechte gewoonten alsof het kwade mannen zijn die ons lang en smartelijk kwaad hebben gedaan.”