Wat is patiëntveiligheid?
atiëntveiligheid is een discipline in de gezondheidszorg die is ontstaan door de toenemende complexiteit van gezondheidszorgsystemen en de daaruit voortvloeiende toename van schade aan patiënten in zorginstellingen. Het is gericht op het voorkomen en verminderen van risico’s, fouten en schade die patiënten oplopen tijdens de verlening van gezondheidszorg. Een hoeksteen van de discipline is voortdurende verbetering op basis van leren uit fouten en ongewenste voorvallen.
Patiëntveiligheid is van fundamenteel belang voor het leveren van essentiële gezondheidsdiensten van hoge kwaliteit. Er bestaat immers een duidelijke consensus dat kwalitatief hoogstaande gezondheidsdiensten over de hele wereld doeltreffend, veilig en mensgericht moeten zijn. Bovendien moeten de gezondheidsdiensten tijdig, billijk, geïntegreerd en efficiënt zijn om de voordelen van een kwalitatief hoogstaande gezondheidszorg te kunnen realiseren.
Voor een succesvolle implementatie van strategieën voor patiëntveiligheid zijn een duidelijk beleid, leiderschapscapaciteit, gegevens om veiligheidsverbeteringen te stimuleren, deskundige zorgverleners en effectieve betrokkenheid van patiënten bij hun zorg nodig.
Waarom wordt patiënten schade berokkend?
Een volwassen zorgstelsel houdt rekening met de toenemende complexiteit in de gezondheidszorg, waardoor mensen vatbaarder zijn voor fouten. Een patiënt in het ziekenhuis kan bijvoorbeeld de verkeerde medicatie krijgen door een verwisseling die optreedt als gevolg van vergelijkbare verpakkingen. In dit geval doorloopt het recept verschillende zorgniveaus, te beginnen bij de arts op de afdeling, vervolgens de apotheek voor de uitgifte en ten slotte de verpleegkundige die de verkeerde medicatie toedient aan de patiënt. Indien er op de verschillende niveaus veilige bewakingsprocessen hadden bestaan, had deze fout snel kunnen worden opgespoord en gecorrigeerd. In deze situatie kunnen een gebrek aan standaardprocedures voor de opslag van geneesmiddelen die er hetzelfde uitzien, slechte communicatie tussen de verschillende zorgverleners, gebrek aan verificatie vóór de toediening van medicatie en gebrek aan betrokkenheid van de patiënten bij hun eigen zorg allemaal onderliggende factoren zijn die tot het ontstaan van fouten hebben geleid. Traditioneel zou de individuele zorgverlener die de fout actief heeft gemaakt (actieve fout) de schuld voor een dergelijk incident op zich nemen en als gevolg daarvan ook gestraft kunnen worden. Helaas wordt hierbij geen rekening gehouden met de eerder beschreven factoren in het systeem die tot het optreden van de fout hebben geleid (latente fouten). Het is wanneer meerdere latente fouten op elkaar aansluiten dat een actieve fout de patiënt bereikt.
Fouten maken is menselijk, en foutloze prestaties verwachten van mensen die in complexe, stressvolle omgevingen werken is onrealistisch. Aangenomen dat individuele perfectie mogelijk is, komt de veiligheid niet ten goede (7). Mensen worden behoed voor het maken van fouten wanneer zij worden geplaatst in een foutbestendige omgeving waar de systemen, taken en processen waarin zij werken goed ontworpen zijn (8). Daarom is aandacht voor het systeem dat schade mogelijk maakt het begin van verbetering, en dit kan alleen gebeuren in een open en transparante omgeving waar een veiligheidscultuur heerst. Dit is een cultuur waarin veel belang wordt gehecht aan veiligheidsovertuigingen, -waarden en -attitudes en die door de meeste mensen op de werkplek wordt gedeeld (9).
De last van schade
Ieder jaar lopen miljoenen patiënten letsel op of sterven als gevolg van onveilige en kwalitatief slechte gezondheidszorg. Veel medische praktijken en risico’s in de gezondheidszorg blijken grote uitdagingen te zijn voor de patiëntveiligheid en dragen in belangrijke mate bij tot de schadelast als gevolg van onveilige zorg. Hieronder volgen enkele van de meest zorgwekkende situaties op het gebied van patiëntveiligheid.
Medicatiefouten zijn een belangrijke oorzaak van letsel en vermijdbare schade in de gezondheidszorg: wereldwijd worden de kosten in verband met medicatiefouten geschat op 42 miljard dollar per jaar (10).
Zorginfecties komen voor bij 7 en 10 op de 100 ziekenhuispatiënten in respectievelijk hoge-inkomenslanden en lage- en midden-inkomenslanden (11).
Onveilige chirurgische zorgprocedures veroorzaken complicaties bij tot wel 25% van de patiënten. Bijna 7 miljoen chirurgische patiënten krijgen jaarlijks te maken met ernstige complicaties, van wie er 1 miljoen tijdens of onmiddellijk na de operatie overlijden (12).
Onveilige injectiepraktijken in de gezondheidszorg kunnen infecties overdragen, waaronder HIV en hepatitis B en C, en vormen een direct gevaar voor patiënten en gezondheidswerkers; zij zijn verantwoordelijk voor een geschatte schadelast van 9,2 miljoen verloren levensjaren door invaliditeit en overlijden wereldwijd (bekend als voor invaliditeit gecorrigeerde levensjaren (DALY’s)) (5).
Diagnosefouten komen bij ongeveer 5% van de volwassenen in de ambulante zorg voor, waarvan meer dan de helft potentieel ernstige schade kan veroorzaken. De meeste mensen krijgen in hun leven te maken met een diagnostische fout (13).
Onveilige transfusiepraktijken stellen patiënten bloot aan het risico van ongewenste transfusiereacties en de overdracht van infecties (14). Uit gegevens over nadelige transfusiereacties uit een groep van 21 landen blijkt een gemiddelde incidentie van 8,7 ernstige reacties per 100 000 verstrekte bloedbestanddelen (15).
Stralingsfouten omvatten overmatige blootstelling aan straling en gevallen van verkeerde patiënt- en verkeerde locatie-identificatie (16). In een overzicht van 30 jaar gepubliceerde gegevens over de veiligheid van radiotherapie wordt de totale incidentie van fouten geschat op ongeveer 15 per 10 000 behandelingskuren (17).
Sepsis wordt vaak niet vroeg genoeg gediagnosticeerd om het leven van een patiënt te redden. Omdat deze infecties vaak resistent zijn tegen antibiotica, kunnen zij snel leiden tot verslechterende klinische omstandigheden, waardoor wereldwijd naar schatting 31 miljoen mensen worden getroffen en meer dan 5 miljoen mensen per jaar overlijden (18).
Veneuze trombo-embolie (bloedstolsels) is een van de meest voorkomende en vermijdbare oorzaken van schade aan patiënten, en is verantwoordelijk voor een derde van de complicaties die worden toegeschreven aan ziekenhuisopname. Jaarlijks zijn er naar schatting 3,9 miljoen gevallen in landen met een hoog inkomen en 6 miljoen gevallen in landen met een laag of gemiddeld inkomen (19).
Veiligheid van patiënten – een fundamenteel onderdeel voor universele gezondheidsdekking
De veiligheid van patiënten tijdens de verlening van gezondheidsdiensten die veilig en van hoge kwaliteit zijn, is een eerste vereiste voor de versterking van gezondheidszorgstelsels en het boeken van vooruitgang in de richting van effectieve universele gezondheidsdekking in het kader van duurzame ontwikkelingsdoelstelling 3 (Zorgen voor een gezond leven en bevorderen van gezondheid en welzijn voor iedereen op alle leeftijden) (7).
Doel 3.8 van de SDG’s is gericht op het bereiken van UHC “inclusief financiële risicobescherming, toegang tot kwalitatief hoogwaardige essentiële gezondheidszorgdiensten, en toegang tot veilige, effectieve, kwalitatief hoogwaardige en betaalbare essentiële geneesmiddelen en vaccins voor iedereen.” Bij het werken aan de doelstelling streeft de WHO het concept van effectieve dekking na: UHC zien als een benadering om een betere gezondheid te bereiken en ervoor te zorgen dat kwaliteitsdiensten veilig aan patiënten worden geleverd (20).
Het is ook belangrijk om het effect van patiëntveiligheid te erkennen bij het terugdringen van kosten die verband houden met schade aan patiënten en het verbeteren van de efficiëntie in gezondheidszorgstelsels. De verlening van veilige diensten zal er ook toe bijdragen het vertrouwen van de gemeenschappen in hun gezondheidszorgstelsels gerust te stellen en te herstellen (21).
Antwoord van de WHO
Verordening (WHA 72.6) over patiëntveiligheid
De Wereldgezondheidsvergadering (WHA) erkent dat patiëntveiligheid een mondiale gezondheidsprioriteit is en heeft een resolutie over patiëntveiligheid aangenomen, waarin de instelling van de Werelddag voor Patiëntveiligheid wordt bekrachtigd, die jaarlijks op 17 september door de lidstaten moet worden gevierd.
1. Patiëntveiligheid als mondiale gezondheidsprioriteit
Het doel van de Werelddag voor Patiëntveiligheid is patiëntveiligheid te bevorderen door het bewustzijn en de betrokkenheid van het publiek te vergroten, wereldwijd begrip te kweken en te werken aan mondiale solidariteit en actie.
2. World Patient Safety Day
Key strategic action areas
De eenheid Patient Safety and Risk Management van de WHO heeft een belangrijke rol gespeeld bij het bevorderen en vormgeven van de agenda voor patiëntveiligheid wereldwijd door zich te richten op het stimuleren van verbeteringen op enkele belangrijke strategische gebieden door middel van:
- het bieden van mondiaal leiderschap en het bevorderen van samenwerking tussen lidstaten en relevante belanghebbenden
- het stellen van mondiale prioriteiten voor actie
- het ontwikkelen van richtlijnen en instrumenten
- het bieden van technische ondersteuning en het opbouwen van capaciteit van lidstaten
- patiënten en hun familie betrekken bij veiligere gezondheidszorg
- verbeteringen in patiëntveiligheid monitoren
- onderzoek op dit gebied uitvoeren
Door zich op deze kerngebieden te richten om duurzame verbeteringen in patiëntveiligheid te vergemakkelijken, streeft de WHO ernaar de ervaring van patiënten te verbeteren, risico’s en schade te verminderen, betere gezondheidsresultaten te bereiken en de kosten te verlagen.
WHO-initiatieven tot nu toe
Het werk van de WHO op het gebied van patiëntveiligheid begon met de lancering van de World Alliance for Patient Safety in 2004 en dit werk is zich in de loop der tijd blijven ontwikkelen. De WHO heeft verbeteringen in de veiligheid van de gezondheidszorg in de lidstaten bevorderd door wereldwijde uitdagingen voor patiëntveiligheid aan te gaan. Elk van de uitdagingen heeft een last voor de patiëntveiligheid geïdentificeerd die een groot en significant risico vormt. De uitdagingen tot nu toe waren:
- Clean Care is Safer Care (2005); met als doel het terugdringen van zorginfecties, door de nadruk te leggen op betere handhygiëne.
- Safe Surgery Saves Lives (2008); gewijd aan het terugdringen van risico’s in verband met chirurgie.
- Medication Without Harm (2017); met als doel het niveau van ernstige, vermijdbare schade in verband met geneesmiddelen wereldwijd met 50% te verminderen in vijf jaar.
De WHO heeft ook gezorgd voor strategische begeleiding en leiderschap voor landen door middel van de jaarlijkse wereldwijde ministeriële topconferenties over patiëntveiligheid, die tot doel hebben de agenda voor patiëntveiligheid op het niveau van de politieke leiders vooruit te helpen met de steun van ministers van Volksgezondheid, afgevaardigden op hoog niveau, deskundigen en vertegenwoordigers van internationale organisaties.
De WHO heeft een centrale rol gespeeld bij de productie van technische richtsnoeren en hulpmiddelen zoals de Multi-Professional Patient Safety Curriculum Guide, Safe Childbirth Checklist, de Surgical Safety Checklist, Patient Safety Solutions, en 5 Moments for Medication Safety (beschikbaar in gedrukte vorm en in App-vorm).
Om de wereldwijde solidariteit te bevorderen, heeft de WHO ook de oprichting aangemoedigd van netwerken en samenwerkingsinitiatieven zoals het Global Patient Safety Network en het Global Patient Safety Collaborative. De WHO erkent het belang van de actieve betrokkenheid van patiënten bij het bestuur, het beleid, de verbetering van het gezondheidssysteem en hun eigen zorg, en heeft ook het programma Patients for Patient Safety in het leven geroepen om de betrokkenheid van patiënten en gezinnen te bevorderen.
1. Jha AK. Presentatie op de “Patient Safety – A Grand Challenge for Healthcare Professionals and Policymakers Alike” a Roundtable at the Grand Challenges Meeting of the Bill & Melinda Gates Foundation, 18 oktober 2018 (https://globalhealth.harvard.edu/qualitypowerpoint, geraadpleegd 23 juli 2019).
8. Leape L. Testimony before the President’s Advisory Commission on Consumer Production and Quality in the Health Care Industry, 19 november 1997.