Nowruz is een rite die dateert uit ten minste de 6e eeuw voor Christus, het markeren van het nieuwe jaar en het inluiden van de lente. Deze historische rite, die ook wel Novruz, Nowrouz, Nooruz, Navruz, Nauroz of Nevruz wordt genoemd, wordt op 21 maart gevierd in veel landen langs de zijderoutes, waaronder Afghanistan, Azerbeidzjan, India, Iran, Irak, Kirgizië, Kazachstan, Pakistan, Tadzjikistan, Turkije, Turkmenistan en Oezbekistan.
Nowruz wordt gevierd door volkeren van vele verschillende religies en culturen in deze uitgestrekte regio. Het festival vindt zijn oorsprong in het Zoroastrisme en markeert een van de heiligste dagen op de oude Zoroastrische kalender. De terugkeer van de lente had een grote spirituele betekenis en symboliseerde de triomf van goed over kwaad en vreugde over verdriet. Met name de Geest van de Middag, bekend als Rapithwina, die tijdens de koude maanden door de Geest van de Winter ondergronds werd gedreven, werd volgens de Zoroastrische traditie op de dag van Nowruz om 12 uur ’s middags met feestelijkheden terug verwelkomd.
Nowruz wordt ook geassocieerd met een grote verscheidenheid aan lokale tradities, waaronder de legende van Jamshid, een koning in de Perzische mythologie. Tot op de dag van vandaag worden de Nowruz-vieringen in Iran soms aangeduid als Nowruze Jamshidi. Volgens de mythe werd Jamshid in een strijdwagen door de lucht gedragen, een prestatie die zijn onderdanen zo verbaasde dat zij op die dag een festival instelden. Soortgelijke mythologische verhalen komen voor in Indiase en Turkse tradities, terwijl de legende van Amoo Nowrouz populair is in de landen van Centraal-Azië.
In het afgelopen millennium heeft Nowruz zich ontwikkeld en uitgebreid, waarbij nieuwe sociale, religieuze en culturele invloeden werden opgenomen terwijl het zich langs de Zijderoutes verspreidde. De datum, die oorspronkelijk werd berekend volgens oude astronomische praktijken, werd in de 11e en 12e eeuw herhaaldelijk herzien en herberekend toen Nowruz onder verschillende heersers en regimes een feest van grote sociale betekenis bleef. Gerenommeerde moslimgeleerden, zoals Abu Rayhan al-Bīrūnī (973-1048), Mahmud Kashgari (1005-1102), en Omar Khayyam (1048-1131) behoren tot de vele intellectuelen die de datum van Nowruz bestudeerden.
Hoewel de tradities en gebruiken die gepaard gaan met de viering van Nowruz van land tot land verschillen, zijn er veel verenigende kenmerken. In de meeste streken worden vóór het feest symbolische voorbereidingen met vuur en water getroffen, en worden rituele dansen uitgevoerd waarbij over vuren en stromen wordt gesprongen. In Iran vinden deze dansen plaats op de laatste woensdag vóór Nowruz, bekend als Chārshanbeh Sūrī of Chārshanbeh-e Ātash, terwijl in Azerbajdzjan deze praktijk wordt uitgevoerd gedurende de vier woensdagen die aan de viering voorafgaan. Op veel plaatsen vullen huishoudens hun watervoorraad op de laatste woensdag van het jaar, en in Kirgizstan moeten alle vaten in huis op Nowruz-avond worden gevuld, in de hoop dat dit in het nieuwe jaar overvloed zal brengen en ongeluk zal afwenden. In de meeste regio’s is het ook gebruikelijk begraafplaatsen te bezoeken voordat de Nowruz-vieringen beginnen, waarbij bezoekers kaarsen en offergaven meebrengen om de doden te herdenken. In Kazachstan worden op Nowruz-avond gewoonlijk twee kaarsen bij de huisdeur geplaatst. In Azerbeidzjan worden de doden herdacht op de tweede dag van Nowruz, bekend als de “Dag van de Vaders”.
Op de dag van Nowruz wordt er veel gefeest, worden familieleden en vrienden bezocht en geschenken uitgewisseld. Ook vinden er allerlei culturele voorstellingen en tradities plaats. Kinderen krijgen vaak klein speelgoed, en spelen traditioneel met kleurrijk beschilderde eieren. Families en gemeenschappen delen een symbolische maaltijd, vaak bestaande uit gekookte rijst en groenten gecombineerd met veel lokale ingrediënten. In Kirgizstan is deze maaltijd een openbare ceremonie, waarbij in de steden speciale plaatsen zijn gereserveerd voor de bereiding van Nooruz Kedje of Chon Kedje , een soort soep van stierenvlees.
Een wijdverbreide traditie is de bereiding van een Nowruz-tafel, waarop een aantal symbolische voorwerpen worden geplaatst. Hoewel deze tafels van regio tot regio enigszins verschillen, zijn de meest voorkomende kenmerken: water, kaarsen, schalen met groene spruiten (of Sabzeh), een traditioneel gerecht gemaakt van geplette tarwekiemen, spiegels, eieren en verschillende vruchten. Deze voorwerpen symboliseren zuiverheid, helderheid, overvloed, geluk en vruchtbaarheid voor het nieuwe jaar. In Iran wordt de tafel de “Sofreh-ye Haft Sin” genoemd, met daarop zeven voorwerpen die elk met de letter “S” beginnen. Een soortgelijke tafel wordt in delen van India gedekt.
Nowruz is ook de gelegenheid voor traditionele culturele activiteiten, waarbij gangbare praktijken worden gecombineerd met lokale gebruiken. Poëzie is een geliefd onderdeel van de Nowruz-vieringen: rond de tijd van het festival worden er “Nowruzi-gedichten” geschreven, gepubliceerd en voorgedragen. Muziek is ook erg belangrijk, en veel landen die Nowruz vieren hebben hun eigen traditionele volksliederen speciaal voor het festival. Een voorbeeld is het bekende Afghaanse lied “Molla Mammad Jaan”, dat naar verluidt is ontstaan in de stad Mazar-i Sharif, maar ook wordt gezongen in Iran en Tadzjikistan. In Oezbekistan worden Nowruz-liederen uitgevoerd door traditionele zangers en verhalenvertellers, zoals de baxshi, shoirs en dostonchi. Ook in Kirgizië vinden wedstrijden plaats tussen Akayns, epische verhalenvertellers of barden die verhalen over Nowruz improviseren. Een grote verscheidenheid aan traditionele dansen wordt tijdens de vieringen opgevoerd.
Openluchtfestiviteiten zoals het spel Kopkari, worstelen en paardenrennen vinden vaak plaats om Nowruz te vieren in Oezbekistan, en ook in Kirgizië wordt traditionele rijkunst vertoond als onderdeel van de festiviteiten, waarbij gemeenschappen samenkomen om te genieten van paardenrennen, Kyz Kuumay (een race waarbij mannen te paard achter vrouwen aanzitten), Enish (worstelen te paard), en Jamby Atuu (schieten vanaf de rug van een paard). Andere Nowruz-tradities zijn plaatselijke straatoptredens, koorddansen, Band Bāzī genaamd, in Iran, en de sport Buz Kashī, waarbij ruiters te paard strijden om een voorwerp dat de kop van een kalf voorstelt, in Afghanistan.
Deze jaarlijkse tradities om de lente te verwelkomen zijn in het afgelopen millennium van generatie op generatie doorgegeven, Nowruz biedt niet alleen een gelegenheid om te genieten van oude culturele gebruiken en traditionele liederen, muziek, dans, rituelen, voedsel en verhalen vertellen, maar ook om vrede en solidariteit te bevorderen binnen steden en gemeenschappen en om diepgewortelde banden van vriendschap en uitwisseling te versterken.
Als erkenning van het belang van deze eeuwenoude rite werd Nowruz in 2009 opgenomen op de representatieve lijst van immaterieel cultureel erfgoed van de mensheid van de UNESCO. Bovendien riep de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in 2010 21 maart uit tot internationale Nowruz-dag.