Animisme is geen religie.
Het omvat alles van communiseren met geesten tot Oprah’s boodschap van zelfvergoddelijking, animisme is een begrip van wat de wereld is.
Mensen die beïnvloed worden door animisme identificeren zichzelf meestal niet als animisten. Als hun wordt gevraagd welke godsdienst zij belijden, kiezen zij waarschijnlijk de overheersende godsdienst in hun regio – het christendom, de islam, het jodendom – vooral als de animisten geïntegreerd zijn met niet-animisten of als het zich niet aansluiten bij de dominante godsdienst onaangename politieke of sociale consequenties heeft. Animistische volkeren kunnen een godsdienst aanhangen, waarbij zij zich concentreren op een hoofdgeest of een pantheon. Veel van ’s werelds belangrijkste religies zijn, toen zij in overwegend animistische landen werden geïntroduceerd, veranderd in volksversies – animisme met een rooms-katholiek gezicht, een islamitisch tintje, of evangelische draperie.
Animisten delen bepaalde algemene opvattingen over de wereld. De bijzonderheden van animistische wereldbeelden en praktijken zijn echter net zo divers als mensen kunnen zijn.
De spirituele wereld van animisten
Animisten geloven dat al het leven geest is, in tegenstelling tot materie. Mensen hebben een ziel, net als dieren, insecten, planten, watermassa’s, rotsen, bergen, weersystemen, enzovoort. Allemaal zijn ze zowel een beetje goed als een beetje slecht, maar het relevante kenmerk is macht, niet moraliteit.
Zielen – ook wel geesten genoemd – zijn levende wezens met wilskracht, stemmingen, en het vermogen om te helpen of verwoesting aan te richten, naarmate ze worden aangetrokken of beledigd. Geesten die niet in een levend wezen wonen, kunnen bestaan in de vorm van een god, een persoonlijke kracht of een geest.
Animisten geloven dat aardse gebeurtenissen spirituele oorzaken hebben. Geesten beïnvloeden het succes of de rampspoed van belichaamde menselijke wezens. Veel geesten zijn gemakkelijk beledigd en wraakzuchtig. Andere voelen zich bedreigd en verdedigen zich door mensen kwaad te doen. Verstoorde geesten brengen het leven uit balans en veroorzaken problemen variërend van hoofdpijn tot orkanen.
Om deze reden tonen mensen respect voor de geesten door middel van rituelen, gebruiken en offergaven. Het gunstig stemmen van geesten herstelt het evenwicht en levert zegeningen op.
Voor animisten bestaat de stammengemeenschap niet alleen uit mensen met een hartslag, maar ook uit overleden familieleden, ongeborenen en vaak een totem – meestal een dier of plant die uit dezelfde levensbron voortkomt als de mensen in de gemeenschap en een speciale relatie met hen deelt. Conceptie en dood bepalen niet de bezielde staat van een persoon; het zijn eerder verschillende stadia van een eeuwigdurend bestaan.
De oudheid van animisme
Animisme is ouder dan zijn naam. Veel geleerden beschouwen het animisme als de basis van alle religie. Antropologen uit de negentiende eeuw, te beginnen met E.B. Tylor, kenden het etiket “animisme” toe aan de geloofssystemen van de stammen die zij bestudeerden. Zij pasten het Darwinisme toe op filosofie en religie en beschouwden animisten als een venster op het verleden, in de overtuiging dat dit de manier was waarop westerlingen de wereld hadden gezien voordat zij evolueerden tot minder bijgelovige theïsten en uiteindelijk tot beschaafde atheïsten.
Zo dachten zij ook dat de “primitieve” mens zou evolueren en dat het animisme zou uitsterven. Freud verklaarde dit ontwikkelingstraject met vloeiend etnocentrisme in Totem en Taboe en trok parallellen tussen mensen met animistische overtuigingen en mensen met neuroses, en concludeerde dat zij vergelijkbare trekken vertoonden.
“Animisme is de oudste manier om de wereld te zien sinds Adams omwandeling met God.”
Het is waar dat animistische oriëntatie oeroud is – de oudste manier om de wereld te zien sinds Adams omwandeling met God. Het heeft de menselijke verbeelding door de tijd heen vastgehouden en blijft vers, zichzelf vernieuwend, niet alleen in geïsoleerde stammen maar ook onder neopaganistische jongeren in het Westen.
Animisme in het Westen
Dieper graven brengt animistische wortels aan het licht in elke cultuur. Het Westen is geen uitzondering. De dagen van de week, de westerse huwelijkstradities en Old Saint Nick zijn animistische fossielen van Noord-Europese stammen en clans. Donderdag is de dag van Thor, en vrijdag eert de vruchtbaarheidsgodin, Freya. Bruidsmeisjes zijn lokvogels die kwaadwillende geesten moeten verwarren die de bruid zouden wegrukken, als ze haar maar achter die sluier konden zien. De Kerstman is minder eng dan Odin de Alvader, die met zijn door paarden getrokken arrenslee op de daken van zijn aanbidders landt om cadeautjes uit te delen, vergezeld van een gevolg van geesten. (Ooit afgevraagd waarom Hollywood rond Kerstmis spookverhalen uitbrengt?)
Maar animistische oriëntaties zijn niet louter relikwieën. Ze zijn eeuwigdurend. Elementen van animisme zijn verweven in de eclectische geloofssystemen van seculiere mensen. Denk maar aan Nancy Reagan die haar astroloog raadpleegde over wanneer president Reagan veilig kon reizen of bepaalde hoogwaardigheidsbekleders kon ontmoeten. Vandaag de dag heeft het heidendom een comeback gemaakt onder westerlingen die gedesillusioneerd zijn door het modernisme en doordrongen zijn van pluralisme.
Neopaganisme – een term voor hedendaagse, natuur-gerichte religies – wordt aangewakkerd door bezorgdheid over het milieu en is een antwoord op de misstanden van het modernisme en op hypocriete mutaties van het christendom. De rituelen, de magie, de kalender en de oriëntatie op de geesten komen voort uit het animisme.
Het etiket “heiden” was, net als “christelijk”, oorspronkelijk pejoratief, maar westerse aanhangers gebruiken het nu met trots. Het ziekenhuispersoneel in Frankrijk en Zwitserland omvat heksen. In kinderentertainment viert de film Coco de voortdurende relatie tussen de levenden en de doden, en superheldin Lieveheersbeestje heeft een versterkende band met haar leidende insect. Het is nu populair om te verwijzen naar het universum als een almachtige, persoonlijke godvervanger die de omstandigheden in iemands naam uitwerkt. Ook dit is animistisch.
God en de animisten
De Bijbel laat Gods reactie zien op mensen die territoriale en voorouderlijke goden dienen. Hoewel Hij afgoderij bestrafte, was Zijn eerste toevlucht liefde. God riep Abram uit het polytheïsme tot gemeenschap met zichzelf en stichtte door Abram een natie die zich identificeerde met de Ene Ware God als een baken voor alle anderen.
Toen de natie andere naties en hun goden ontmoette, toonde de Heer zijn macht over andere goden. De plaag van duisternis die hij over Egypte stuurde, bijvoorbeeld, was een belediging voor Ra de zonnegod en voor Farao zelf, van wie gedacht werd dat hij Ra’s afstammeling was (Ex. 10:21-29).
God liet ook zien dat hij overal over reikte – dat hij, in tegenstelling tot andere goden, niet beperkt wordt door grondgebied of topografie. Toen de vijand plannen smeedde om Israël aan te vallen op een plaats waarvan men dacht dat die werd beheerst door de goden van de vijand, gebruikte God een profeet om deze boodschap aan koning Achab over te brengen: “Omdat de Arameeërs denken dat de Heer een god van de heuvels is en niet een god van de dalen, zal ik dit grote leger in uw handen overleveren, en u zult weten dat ik de Heer ben” (1 Koningen 20:28 NIV).
Omnipotentie en alomtegenwoordigheid waren opzienbarend nieuwe goddelijke eigenschappen die de ogen van de animisten van hun eigen goden afhielden en hun aandacht op Elohim richtten. Door het hele Oude Testament heen en tot in Paulus’ zendingsreizen en correspondentie met de gemeenten, is er een verslag van de strijd om pragmatische allianties met territoriale en voorouderlijke goden los te laten en volledig te vertrouwen op de Heer alleen.
Ook vandaag de dag geven veel mensen in de Majority World er de voorkeur aan hun spirituele portefeuilles te diversifiëren door te investeren in plaatselijke heiligen, geesten en krachtbronnen. De meeste animisten denken dat de hoge god de wereld heeft geschapen en zich vervolgens met andere zaken heeft beziggehouden; hij houdt zich niet bezig met dagelijkse zaken, in tegenstelling tot de voorouders, geesten en andere machten in onze wereld.
Dus huurt een politicus in Noordoost Brazilië een tovenaar in om zijn tegenstander in de gemeenteraadsverkiezingen te bezweren. Een socialite in São Paulo sluit zich aan bij een seance om in contact te komen met de overleden zus die ze zo mist. Een jonge, goed opgeleide vrouw in Lima vertrouwt op haar overleden moeder als beschermengel en weldoenster – machtiger in het hiernamaals dan zij in dit leven was.
Animisme leeft voort. Terwijl tijd en ervaring bewijzen dat andere filosofieën en wereldbeelden onjuist zijn, vinden mensen troost in de nieuwe oude manieren.
Jennifer Waldrep is IMB-zendelinge in Lima, Peru.
Video door Andrew Rivers, die met zijn vrouw in Zuidoost-Azië woont.