Een periode van vijftig jaar lijkt misschien een korte periode in de geschiedenis van een staat of een natie, maar aan de andere kant kan dit een periode zijn waarin alles, inclusief het politieke systeem, het grondgebied en het ontwikkelingstempo van een staat verandert. Het Instituut voor Nationale Herdenking richt zich op de vijftig jaar van de geschiedenis van de Poolse natie van 1939 tot 1989, een periode van ongekende verandering. Het omvat de gebeurtenissen die van invloed waren op Polen en de Poolse samenleving tijdens de Tweede Wereldoorlog, de Duitse en Sovjet-bezettingen, en de geschiedenis toen Polen onder het communistische regime viel.
We moeten niet vergeten dat Polen het eerste land was dat zich verzette tegen de invasieplannen van Hitler en Stalin. Het land was verdeeld tussen de invallers, en de Poolse burgerbevolking werd onderworpen aan brute onderdrukkingen door zowel de nazi’s als de Sovjets. Reeds in 1939 vonden de eerste massa-executies plaats in het door Duitsland bezette gebied. De onderdrukking door Hitler was vooral gericht tegen Poolse politieke, culturele, religieuze, sociale en intellectuele elites. Evenzo waren honderdduizenden Poolse burgers die in de door de Sovjet-Unie bezette gebieden woonden, gedeporteerd naar Siberië en Kazachstan om daar in onmenselijke omstandigheden te leven. Velen van hen keerden nooit terug naar hun vaderland.
Het lot van de Joodse bevolking in de door Duitsland bezette Poolse gebieden was bijzonder tragisch. Voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog woonden ongeveer 3 miljoen Joden op het grondgebied van de Poolse staat, dat is ongeveer 10% van de toenmalige bevolking van Polen. Van dat aantal overleefden minder dan 300 duizend Joden. De grootste concentratiekampen in bezet Europa werden door de nazi’s op Pools grondgebied ingericht (bijv. Aushwitz-Birkenau). Bovendien was Polen de plaats waar de nazi’s de vernietigingskampen creëerden, de ware “dodenfabrieken”, waar Hitlers Endlösung zou worden uitgevoerd.
Ondanks het feit dat Polen een van de overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog was, werd het land fysiek verwoest. Als gevolg van het besluit van de Grote Drie werd de helft van het vooroorlogse grondgebied van Polen overgedragen aan de Sovjet-Unie, en Polen kreeg op zijn beurt gebieden in het westen en noorden ten koste van Duitsland. Als gevolg daarvan werd Polen een land met een grondgebied dat 20% kleiner was dan het voor de oorlog was. Als gevolg van de oorlog, de bezetting, de uitroeiing van de Joden en de verplaatsing van de bevolking door het territoriale beleid, daalde de bevolking van Polen van ongeveer 35 miljoen tot ongeveer 24 miljoen, wat vergelijkbaar is met de bevolking aan het einde van de 19e eeuw. Hoewel een dergelijke demografische catastrofe een overwinning wordt genoemd, is het angstaanjagend te bedenken hoe een verslagen Polen eruit zou kunnen zien.
Van 1944 tot 1989 stond Polen onder communistisch bewind. Ondanks veranderingen in die periode had Polen geen soevereiniteit, hoewel het in de internationale arena erkenning genoot. Gedurende die vijfenveertig jaar werden alle belangrijke beslissingen over zowel het Poolse buitenlandse als binnenlandse beleid in Moskou genomen. Tegelijkertijd stond Polen, ondanks veranderingen als gevolg van sociale onrust in 1956, 1968, 1970, 1976 en 1980, onder totalitair bewind. De omvang en het karakter van de totalitaire onderdrukking waren het meest intens in de stalinistische tijd, die duurde tot het midden van de jaren vijftig.
Polen was ook na 1980 niet vrij van politieke onderdrukking. Toch kwam in de jaren tachtig de Solidariteitsbeweging, met haar charismatische leider Lech Wałęsa, op het politieke toneel. De communisten konden hun dictatuur niet handhaven, ondanks de staat van beleg die in december 1981 aan Polen werd opgelegd. Duizenden leiders van Solidariteit werden gearresteerd. De “disciplinaire troepen” maakten brutaal een einde aan de stakingen op scheepswerven, fabrieken, staalfabrieken en kolenmijnen. Arbeiders werden gedood en gewond. Deze tragedie is gedocumenteerd door het Instituut voor Nationale Herdenking.
Een paar jaar waren voorbijgegaan en de wereld was enorm veranderd. Ongekende hervormingen in de Sovjet-Unie in het kader van het Perestoika-programma en de politiek van de Verenigde Staten die een militaire en technologische dominantie verwierven, stelden de Midden- en Oosteuropese landen in staat zich eindelijk te bevrijden van de sovjetoverheersing. Polen was lange tijd bereid radicale veranderingen in gang te zetten die ten goede kwamen aan de Poolse natie en de gehele Midden- en Oosteuropese regio.
In 1989 werd als resultaat van de Ronde Tafel-onderhandelingen het historische compromis bereikt. Solidariteit’ deed officieel zijn intrede op het politieke toneel. Op 4 juni 1989 vonden de eerste vrije verkiezingen voor de Senaat en gedeeltelijk vrije – gecontracteerde – verkiezingen voor de Sejm plaats. De Polen stemden tegen het oude politieke systeem. Drie maanden later werd de eerste onafhankelijke regering onder leiding van premier Taduesz Mazowiecki gevormd. Het duurde nog eens drie maanden om de officiële naam van de staat te veranderen: Volksrepubliek Polen werd geschiedenis; een vrije en democratische Republiek Polen was geboren.