Voordat Bela Lugosi ooit zijn Dracula cape aantrok, was er Max Schreck’s uitgemergelde, puntige oortjes en behendige vingervlugge graaf Orlok. Als de iconische schurk van Nosferatu: A Symphony of Horror, vertegenwoordigt Orlok de vroegst overlevende poging om een vampier op het witte doek te brengen. Hij is ook het product van intellectuele diefstal.
Universeel erkend als een van de beste horrorfilms ooit gemaakt, heeft Nosferatu een gecompliceerde erfenis omdat het schaamteloos plagiaat pleegde op Bram Stoker’s Dracula. En toch, zonder deze baanbrekende film, zou het vampiergenre dat succes heeft gevonden in elk medium, van televisie tot Young Adult romans, misschien nooit van de grond zijn gekomen. Dus neem vandaag samen met ons een hapje uit een angstaanjagende klassieker.
1. DIT WAS NIET DE EERSTE FILM DIE GEBASEERD WAS OP BRAM STOKER’S DRACULA.
Wikimedia Commons // Public Domain
Stokers beroemde roman leverde hem wat welkome lof op, maar zeer weinig geld. Dracula, een gothic thriller, verscheen in 1897 in de schappen. De meeste recensies waren lovend: “Mensen met weinig moed en zwakke zenuwen zouden hun lectuur van deze gruwelijke pagina’s strikt moeten beperken tot de uren tussen zonsopgang en zonsondergang,” schreef The Daily Mail.
Verder werd hij geprezen door de onvergelijkbare Sir Arthur Conan Doyle, die tegen Stoker zei: “Ik denk dat het het beste verhaal van diatribe is dat ik in vele jaren heb gelezen.” Helaas maakte deze waardering de auteur van Dracula niet rijk. Hoewel van het boek gedurende de volgende drie decennia ongeveer 30.000 exemplaren per jaar werden verkocht, ging het grootste deel van de winst aan Stoker voorbij en ging rechtstreeks naar zijn uitgever. Zijn schulden en slechte gezondheid zorgden ervoor dat hij tot aan zijn dood in 1911 in financieel zwaar weer terecht kwam.
Tien jaar later maakte Stoker’s meest beruchte personage zijn debuut op het witte doek. Dracula’s Death, uitgebracht in 1921, was de vroegste poging om de roman uit 1897 om te zetten in een speelfilm. Het was, zacht uitgedrukt, een losse adaptatie. Dracula’s Death, gefilmd in Hongarije en geregisseerd door Karoly Latjay, vertelt het verhaal van een jonge vrouw die een vreselijke nachtmerrie krijgt nadat ze het pad kruist van de gelijknamige schurk. Vreemd genoeg is Dracula zelf in deze versie een krankzinnige muzikant, in plaats van een suave aristocraat. Van de stomme film bestaan vandaag geen kopieën meer. Als er geen reclamefoto’s en krantenrecensies waren gevonden, wisten filmhistorici misschien niet dat de film ooit heeft bestaan.
2. IT BRAZENLY RIPPED OFF THE NOVEL.
In 1921 sloeg de Duitse kunstenaar en architect Albin Grau de handen ineen met Enrico Dieckmann om een nieuwe filmmaatschappij op te richten onder de naam Prana-Film. Grau was een veteraan uit de Eerste Wereldoorlog met een grote belangstelling voor het occulte. Tijdens zijn militaire dienst kwam hij in contact met een Servische boer die beweerde de zoon van een vampier te zijn. De soldaat vergat dit verhaal nooit en greep later de kans aan om een van deze legendarische wezens in een speelfilm te verfilmen. Grau vond dat een bewerking van Dracula het perfecte maiden project zou zijn voor Prana. Er was slechts één probleem: het auteursrecht. Om wat voor reden dan ook, was Grau niet bereid of in staat om de benodigde rechten van Stoker’s nalatenschap te verkrijgen.
Onverschrokken ging Prana-Film toch door met de vampierfilm. Enigszins naïef geloofde Grau dat hij een rechtszaak kon voorkomen door de plot van Dracula op een paar belangrijke plaatsen aan te passen. In zijn film werd de setting veranderd van Victoriaans Londen naar 17e eeuws Duitsland. Het oorspronkelijke einde van het boek en het personage van Van Helsing, een vampierenjager die een grote rol speelt in Stokers roman, werden volledig weggelaten. Bovendien kregen de meeste hoofdrolspelers een andere naam – zo werd graaf Dracula “graaf Orlok”. De volledige titel, Nosferatu: A Symphony of Horror, is geïnspireerd op een term die twee keer voorkomt in het bronmateriaal van de film: Stoker dacht ten onrechte dat “Nosferatu” in het Roemeens “vampier” betekende.
3. DE LOOK VAN DE FILM WAS INSPIRED BY ARTIST HUGO STEINER-PRAG.
Voor de regie van Nosferatu koos Prana-Film F.W. Murnau, een filmmaker die bekend stond om zijn expressionistische stijl. Aan zijn zijde stond Grau, die fungeerde als artistiek producent en ontwerper van de film. In deze hoedanigheid ontwierp Grau alles, van de decors tot de kostuums en de make-up van Orlok. Gedurende het hele proces werd hij geleid door The Golem, een klassiek horrorverhaal van Gustav Meyrink.
Oorspronkelijk gepubliceerd als feuilleton in 1914, werd het verhaal het jaar daarop in romanvorm uitgebracht. In de tweede druk van het boek waren 18 illustraties opgenomen, gemaakt door Hugo Steiner-Prag. Grau beweerde dat deze sfeervolle, zwart-wit afbeeldingen een grote invloed hadden op Nosferatu’s concept art en storyboards. Volgens sommige bronnen vormde deze Golem-schets de directe inspiratie voor het uiterlijk van graaf Orlok zelf.
4. DE VAMPIRE WAS GESPEELD DOOR EEN MAN MET EEN BIJZONDER SPOOKY NAAM.
Er is weinig bekend over het leven en de filmcarrière van Max Schreck, een feit waarvan zijn biograaf, Stefan Eickhoff, kan getuigen. Volgens Eickhoff beschouwden de collega’s van de acteur hem als een “loyale, gewetensvolle eenling met een excentriek gevoel voor humor en een talent voor het spelen van groteske figuren”. Schreck speelde in meer dan 40 films de hoofdrol, maar is het meest bekend door zijn spookachtige vertolking van Orlok in Nosferatu.
Pastend genoeg is zijn achternaam het Duitse woord voor “terreur”. Schreck’s optreden was zo effectief dat sommige kijkers zich afvroegen of de mysterieuze thespian in het echt een vampier was. Filmcriticus Ado Kyrou populariseerde dit idee in 1953 toen hij ten onrechte beweerde dat de naam van de acteur die Murnau’s monster speelde nooit was onthuld. “Wie verbergt zich achter het personage van Nosferatu?” schreef Kyrou. “Misschien Nosferatu zelf?” Die suggestie werd vervolgens gebruikt als de premisse van Shadow of the Vampire (2000), met John Malkovich als Murnau en Willem Dafoe als een bloedzuigende, doodskist-liefhebbende Max Schreck.
5.
Op een gegeven moment sluit Orlok’s doodskist uit zichzelf nadat het deksel van de grond zweeft. Een vroege vorm van stop-motion animatie maakte dit mogelijk. Door snel een opeenvolging van stilstaande beelden te tonen waarin het deksel steeds dichter bij zijn laatste rustplaats komt, kon Murnau de toeschouwer laten geloven dat het levenloze voorwerp op eigen kracht rondvloog. Dezelfde techniek werd ook toegepast in de scène waarin Orlok met zijn toverkunst het luik van een schip opent.
6. ORLOK’S ABODE IS ECHT HET ORAVA KASTEEL IN SLOWAKIJE.
Nosferatu is grotendeels gefilmd op locatie in de Duitse steden Lubeck en Wismar. De scènes in Transsylvanië zijn echter opgenomen in Noord-Slowakije, een plaats die voor Murnau en zijn compagnie aanzienlijk dichter bij huis lag dan Roemenië zou zijn geweest. Op één uitzondering na, tonen alle buitenopnamen van Orlok’s paleis in werkelijkheid het 700 jaar oude Orava kasteel dat boven het vissersdorpje Oravsky Poozamonva ligt. De allerlaatste scène in Nosferatu is een opname van het Transsylvaanse huis van onze vampier, dat na zijn dood in elkaar is gestort. Om deze opnamen te maken, reisde Murnau naar Starhrad, een verlaten Slowaaks kasteel dat sinds 1500 in verval is geraakt.
7. NOSFERATU STELT EEN TIJDHONORSE VAMPIRE TROPE OP.
Het idee dat vampiers verbranden als ze aan direct zonlicht worden blootgesteld, is te herleiden tot deze film. In Dracula loopt de schurk gewoon bij daglicht buiten rond. Volgens de roman kunnen zonnestralen een vampier enigszins verzwakken, maar Stoker impliceert nooit dat ze hem kunnen doden. Toch besloten Grau en scenarist Henrik Galeen, omwille van een visueel aantrekkelijker climax, om het zonlicht volkomen fataal te maken voor de arme graaf Orlok, die in een rookwolk verdwijnt wanneer hij naar een goed verlichte kamer wordt gelokt. Zo werd een veerkrachtig horrorcliché geboren.
8. EEN COSTUME PARTY FOLLOWED THE MOVIE’S PREMIERE.
Op het einde gaf Prana-Film meer geld uit aan de promotie van Nosferatu dan aan het maken ervan. Grau lanceerde een ambitieuze, veelzijdige marketingcampagne met krantenadvertenties, expressionistische posters en een gestage stroom persaandacht. Na een maandenlange hype ging de film op 4 maart 1922 in première in de Marmeren Hal van de Berlijnse Zoologische Tuinen. De vertoning zelf werd voorafgegaan door een korte scènevoorstelling, die bestond uit een proloog van een redenaar en vervolgens een groot dansnummer. Na afloop van Murnau’s film, later op de avond, namen de gasten deel aan een ostentatief gekostumeerd bal vol japonnen en rokkostuums. Misschien was het hele evenement een beetje te uitbundig voor zijn eigen bestwil: Veel verslaggevers die de première van Nosferatu bijwoonden, schreven later uitvoeriger over dit grote feest dan over de film zelf.
9. STOKER’S VROUW KLAAGDE DE STUDIO AAN.
Als zij haar zin had gekregen, zou deze film samen met Dracula’s Death in de vuilnisbak van de filmgeschiedenis zijn beland. Kort nadat Nosferatu in Berlijn in première was gegaan, ontving Florence Stoker – de weduwe van Bram – een anoniem pakketje met daarin een van de promotieposters. Op dit plakkaat stond de opruiende regel “Vrijelijk bewerkt uit Bram Stoker’s Dracula.”
Een woedende mevrouw Stoker ondernam onmiddellijk juridische stappen. Na ontvangst van de poster sloot zij zich aan bij de British Incorporated Society of Authors, die een Duitse advocaat inhuurde om achter Prana-Film aan te gaan. Aanvankelijk was het plan om Grau’s bedrijf aan te klagen wegens inbreuk op het auteursrecht. Maar een reeks verschrikkelijke zakelijke beslissingen, waarvan de roekeloos dure marketingcampagne van Nosferatu niet de minste was, had de studio al failliet gemaakt.
Toen duidelijk werd dat Stoker nooit een cent aan Nosferatu zou verdienen, stelde ze alles in het werk om alle kopieën van de film te laten vernietigen. In 1925 stelde een Duitse rechtbank haar in het gelijk en beval dat alle kopieën in dat land zouden worden verbrand. En toch, net als graaf Dracula, bleek Nosferatu zeer moeilijk te doden. In de daaropvolgende jaren vonden overlevende kopieën hun weg naar de VS en Engeland. Zo bleef de ondode afbeelding Florence Stoker achtervolgen tot het einde van haar dagen. Voordat ze stierf in 1937, vond een handvol vertoningen plaats, meestal in de Verenigde Staten. Stoker spoorde onophoudelijk verdwaalde kopieën van de film op en verbrandde diegene die ze in handen kreeg. Maar ondanks haar inspanningen, leefde Nosferatu voort in de vorm van illegale bootlegs.
10. VELE VERSCHILLENDE SOUNDTRACKS HEBBEN GESCHREVEN VOOR NOSFERATU.
Dit soort dingen gebeurt vaak met stomme films. Toen Nosferatu in Berlijn in première ging, werd hij begeleid door een live, orkestrale score, gecomponeerd door ene Hans Erdmann. Er bestaan geen opnamen van deze originele soundtrack, hoewel er wel enkele restauraties zijn gemaakt. In de loop der jaren heeft Nosferatu ook verschillende alternatieve partituren gekregen die een breed scala aan genres omvatten. Verschillende home video edities van de film bevatten nu jazz, electronische, en klassieke achtergrondmuziek.
11.
Lezers van een bepaalde leeftijd herinneren zich Nosferatu misschien niet als een klassieke horrorfilm, maar als het onderwerp van een bijzonder vreemde SpongeBob SquarePants-grap. In de seizoen 2-aflevering “Graveyard Shift” proberen SpongeBob en Squidward hun eerste 24-urige werkdag in de Krusty Krab te overleven. Het wordt griezelig wanneer de lichten aan en uit flikkeren, schijnbaar uit zichzelf. Aan het eind van de aflevering, wie vinden ze dan, spelend met de schakelaar, behalve die ondeugende boef… Graaf Orlok?
Zelfs naar de eigen absurde normen van de show, is deze grap een echte non sequitur. Jay Lender, een van de langstzittende schrijvers van de tekenfilm, bedacht het stukje als een “out of left field” einde voor de aflevering. In 2012 vertelde Lender aan Hogan’s Alley magazine: “Ik heb van verschillende mensen gehoord dat dit het grappigste SpongeBob-moment aller tijden is.”
Technisch gezien was het moeilijkste aspect van deze grap het vinden van een bruikbare afbeelding van Max Schreck in volledige vampierregalia. “Ik ben de hele stad doorgereden op zoek naar boeken met scanbare foto’s van graaf Orlok; ik heb gezocht in het weinige dat er toen nog op internet was,” zegt Lender. “Uren en uren van mijn leven voor vier seconden schermtijd omdat het me aan het lachen maakte.